ՄԵՆԱԽՈՍՈԻԹՅՈԻՆ

Կան զարմանալի մարդիկ, ում անան-ազգանունն արդեն սպառիչ է այնքան, որ ներ­կայացնելու հարկ չի   զգացվում։ «01—99», «Տերն ու ծաոան», «Լուսանկար», «Կովկասի գերուհին», «Եռանկյունի», «Մենք ենք,  մեր սարերը», «Կտոր մը երկինք», «Խաթաբալա», «Միմինո», «Հին օրերի երգը», «Մեր ման­կության տանգոն», «Ղազարը գնում է պատե­րազմ», «Պաղտասար աղբար»... Այս ամենևին լրիվության չհավակնող թվարկումը ռեժիսոր­ների, սցենարիստների, դերասանների բազ­մազանության մեջ ունի կրկնվող մի անուն՝ Մհեր Մկրտչյան։ ՍՍՀՍ ժողովրդական դերա­սան, պետական մրցանակների դափնեկիր, մի անհատականություն, ում համար բեմը գաղտ­նիքներ չունի, ում հարազատ տարերքն են թատրոնի լույսերն ու կինոյի լուսարձակները, ում մշտական ուղեկիցն են ծափերը, ծափերը, ծափերը, և միայն հոգու խորքում այդ անմոռաց դեմքով մարդը, ում անգամ լռությունը հանդիսասրահը կարող է լցնել հոմերական քրքիջով կամ  անսփոփ տխրությամբ, ահա այդ նույն ինքնատիպ դեմքով զարմանալի հայը հոգու խորքում դեռ անխաթար, մի քիչ միամիտ, չափավոր խորամանկ ու արդեն իրեն բեմում զգացող երեխա է։
Երբ զրույցը նրա հետ պատրաստվում էր տպագրության, նպատակահարմար գտանք հանել հարցերը և այդպես ստացվեց դերասա­նի մենախոսությունն իր դերերի, իր խոհերի, իր կյանքի ու ժամանակի հետ։ Իսկ աոաջադըրված հարցերը կարծես թե չոր էին ու «ակադեմիական», ինչպե՞ս կարող ենօգնել թատրոնը և կինոն լեզվի անաղարտության պահպանմանը, ինչպիսի՞ն պիտի լինի մայրենիի ոաուցիչր, գեղեցկի իր ըմբռնումը...
Արդյունքը ներկայացնում ենք ընթերցող­ներին...

Վերջերս շատ է խոսվում բեմից մաքուր, գեղեցիկ հայերեն լսելոլ և սովորելու մասին, և սկսում ես մտածել, թե ինչ և ինչպես են պատկերացնում այդպես ասողները։ Գրական լեզուն և  բեմական լեզուն շատ կողմերով տարբեր հասկացություններ են։ Պատկերաց­րեք, թե ի՞նչ է կատարվում գրական լեզվի հետ բեմում աղետների, սպանությունների, խելակորույս սիրո, վախի, սարսափի, ցնծու­թյան, հանցագործության, հոգեկան զանա­զան ծանր վիճակների մեջ։ Ներկայացումր թատերական ծես է, որի ժամանակ հանդիսատեսր և դերասանը ինքնամոռացության մեջ են (խոսքս կատարյալ ներկայացման մասին է)։ Բացի այս, բեմում իշխում է կերպարային մտածողությունը, որը նշանակում է զանազան մարդիկ, կերպարներ, գործողություններ իրենց տեղի և ժամանակի մեջ՝ մարդը իր կենսագրությամբ, ներկայով, իր փոքր կամ մեծ ձգտումներով։ Բեմում՝ սուր հոգեբանական վի­ճակներում մարդու խոսքը կարող է աղավաղվել, գունատվել, շիկանալ, շողշողալ... Դեո աւ|ելին՝ բեմում կարելի է խոսել աոանց խոսքի։ Գեղեցիկ լեզուն, և ինչու միայն լեզուն, դերասանի, նկար չի, կոմպոզիտորի, վերջա­պես ռեժիսորի բոլոր ջանքերը ձուլված են հանդիսականին հեղինակի առաջադրած աշ­խարհը տեղափոխելու գործին։ Բայց սա չի նշանակում, որ բեմում կարելի է խոսել գռե­հիկ։ Ամենևի՛ն; Սրա համար էլ գոյություն ունի դպրոց, որտեղ սովորում են լեզու, ճա­շակ, չափավորություն։ Գռեհիկ խոսք ավելի հաճախ նկատվում է բեմում բարբառով խոսե­լու դեպքում։ Մենք ունենք հրաշալի բար­բառներ, որոնք հարստացնում են դրամա­տուրգիան։ Բայց մեր դերասաններից քչերն են կարողանում խոսել մեկից ավելի և ՛մա­նավանդ՝ գեղեցիկ բարբառով։ Եթե սրան ավելացնենք անտաղանդ կատարումը, ինչ խոսք, կստացվի կատարյալ գռեհկություն։ Բարբառի մասին խոսելիս բավական է հիշել Սարեն Քոչարյանին։ Ի՜նչ սքանչելի էր հնչում Թումանյանի «Սուտլիկ որսկանը» (և ոչ միայն դա) նրա կատարմամբ. ամեն նախա­դասությունը, ամեն բառը համապատասխա­նում էր գեղագիտության ամենաբարձր չափա­նիշներին, և դահլիճը թնդում էր ծափահարություններից։ Իմ կարծիքով, դա իսկական գե­ղարվեստական սխրանք էր։
Դերասանի գործիքը խոսքն է։ Նրա միտքը, սիրտը, երևակայությունը, հավաստիությունը, հմայքը, տաղանդը – ամեն ինչ գործադրվում է կերպարանափոխվելու համար, և երբ նոր կերպարը սկսում է գործել, կարևորվում է խոսքի նշանակությունը։ Խոսքը կարող է դուրս թռչել դերասանի շուրթերից որպես չա­րաճճի մի սրախոսության կամ միամիտ մի զարմանք, անօգնական մի զայրույթ, մի անիմաստ խրատ, մի վախկոտ նախատինք։ Ան­սպասելիորեն կարող է խոսքը դուրս գալ կա­տակերգակի շուրթերից հոգնած, անտեղի զար­մացած, կծող, խարազանող։ Հրաշք էր խոսքը Վահրամ Փափազյանի շուրթերին Օթելլոյի մենախոսության ժամանակ։ Չհավատալով  Դեզդեմոնայի դավաճանությանը նրա դողացող շուրթերի արանքից դուրս էր գալիս վախկոտ խոսքը, հանկարծ դուրս կթռչեր «իրա՞վ, Յագո» աշխարհից անտեղյակ խոսքը, կասկածի վերջնակետին բերանը փակ Փա­փազյանի աչքերից դուրս կպոռթկար «ար­յո՜ւն» խոսքը ու հանկարծ՝ ծունկի եկած, երեսն աստղերին՝ դուրս էր շպրտում շիկացած խոսքը, անճանաչելին։ Հապա ինչպես էր բզկտվում խոսքը «թաշկինակի» տեսարանում, աղքատի տեսքով՝ երբ աղերսում էր, հետո կարծես աղոթում էր, երբ վերցնում էր թաշ­կինակը առանց նայելու, ինչպե՛ս էր վանկով, տառերով հավատում։ Իսկ երբ նկատում էր, որ թաշկինակը իր նվերը չէ, բառերը սուր-սուր փշեր էին, թունոտ փշեր էին, դաժան, մահա­ցա։ Շեքսպիրը խոսք չուներ այս տեսարա­նում, բայց սա ներկայացման ամենապերճախոս տեսարանն էր։ Պատկերացրեք մի պահ, որ այս ներկայացումից հետո մի հանդիսա­տես ասի. «Ի՜նչ գեղեցիկ հայերենով էր խո­սում Փափազյանը»; Կստացվեր, որ թատրոնի ինքնամոռաց կախարդանքը դարձել էր հան­գիստ, սառը զմայլանք։

Գեղեցկի ըմբռնո՞ւմը... Բարդ հարց է, բայց  և հեշտ։ Ես տեսնում եմ գեղեցիկր։ Դուք ծա­ղիկ սիրո՞ւմ եք։ Ես փուշ եմ սիրում։ Տեսել եք՝ գլորվում է ու գնամ։ Չի թառամում, չի խամ­րում։ Փշից էլ գեղեցիկ բա՞ն... Հետո ես տխուր մարդկանց եմ սիրում։ Երազում եմ խա­ղալ այն մարդու դերը, որ դժբախտ է, բայց չգիտե, դես ու դեն է ընկնում, բոլորին լավություն է անում, բայց ինքը կյանք չունի, մե­նակ է, դժբախտ ու անտեղյակ...

Խորհուրդներ տալ չեմ սիրում, իսկ եթե պնդում եք, միայն մի խորհուրդ կարող եմ տալ ուսուցիչներին՝ սիրահարվել։ Սիրահարվել երեխաներին, սիրահարվել դասավանդվող առարկային։ Ուսուցիչ լինել նշանակում է ճա­նաչել ինքն իրեն։ Երեխա՛ն ստեղծագործու­թյուն է, պետք է զգույշ, խնամքով, համբերու­թյամբ ու հիացմունքով, հավատով մոտենալ նրան ու սիրե՜լ, սիրե՜լ, սիրե՜լ...

Մենախոսությունն ունկնդրեց  ու ընթերցողներին  ներկայաց­րեց    ԱՆԱՀԻՏ ԱԴԱՄՅԱՆԸ
«Հայոց լեզու»   01.1986 թ.