Ժողովրդական ոչ միայն կոչումով:

Մհեր ՄկրտչյանՌոբերտ Մաթոսյան
«Հարդագողի կինոճանապարհով»
«Ոսկան Երևանցի» հրատարակչություն
Երևան, 2007թ:

Մհեր Մկրտչյանի մասին գրելը չափազանց դժվար է նախ նրա համար, որ ամեն մեկս՝ քննադատ թե հանդիսատես, մկրտչյանական իր ուրույն ընկալումն ու արժեքավորման չափանիշն ունի: Եվ, բացի այդ, առանց ավելորդ չափազանցման ասենք, որ նրա մասին աշխարհի բազմաթիվ լեզուներով հարյուրավոր հոդվածներ ու գրախոսականներ արդեն գրված են ու դեռ կգրվեն: Նա սնոտիապաշտ չէր, բայց միշտ մտահոգված, մի քիչ էլ վախեցած ասում էր՝ եթե 54 տարեկանս անցա, ուրեմն երկար եմ ապրելու:
Երևանի Նալբանդյան փողոցի նրա նոր բնակարանի համեստ մի անկյունում՝ երկու մեծ հնամաշ, լեփ՜լեցուն ճամպրուկներում հազարավոր թերթեր ու ամսագրեր են պահպանվում, ուր նրա մասին խոսում են հայտնի քննադատներից մինչևանհայտը, հայտնի ժուռնալիստներից մինչև անհայտը: Աչքս ընկնում է թերթերից մեկում հրապարակված ընկերական շարժերին: Ֆրունզիկը նույն ճամպրուկով մեկ Մոսկվւսյից մեկնում է Դելի, մեկ Դելիից Փարիզ, մեկ Փարիզից Մոնրեալ, այնտեղից Վաշինգտոն, Վաշինգտոնից Երևան...
Հնարամիտ շարժի հեղինակը Մհերի համար մի ինքնատիպ աշխարհագրական քարտեզ է կազմել: Շարժի տակ գրված է «Առանց խոսքի», ու այդ «Առանց խոսքին» նրա մասին գրեթե ամեն ինչ ասում է: Ամեն մի հանդիպման ժամանակ նա պարզապես անկրկնելի է, նորովի է, մկրտչյանական է: Չգիտես որտեղից սկսես, որ մեկից սկսես, որտեղ ավարտես, ոնց ավարտես: Նրա արվեստը նման Է անսպառ, անվերջանալի մի հորդառատ գետի, որի ակունքը սկիզբ է առնում իր գերդաստանից, ժողովրդից: Եվ ողբերգական Է եղել այդ գերդաստանի ճակատագիրը, նման հարյուր հազարավոր հայ ընտանիքների ճակատագրին, որոնք մազապուրծ փրկվել են 1915-ին: Եղեռնի 70-ամյակի օրը, հարյուր հազարավոր հայերի հետ միասին ծաղիկները ձեռքին հուշարձան Էր գնում նաև Մհեր Մկրտչյանը: Այդ պահին մտովի հիշում էի նաև նրա պատմածը իր գերդաստանի ողբերգության մասին, թե ինչպես բիրտ յաթաղանի զոհն է դառնում պապերի գերդաստանը, թե ինչպես հայրը՝ մշեցի վեցամյա Մուշեղը և վանեցի հնգամյա Աանամը, հրաշքով փրկվելով կոտորածից, կորցրած ծնողներին, եղբայրներին, դեգերումներով հասնում են Ալեքսանդրապոլ, ընկնում ամերիկյան որբանոց, դիմանում սովին ու համաճարակին:
Մ. Մկրտչյանը «Հայրիկ» ֆիլմում (ռեժ.' ՀեԱրիկ Սւսլյան):Ֆրունզիկը հաճախ է հիշում բիթլիսցի հայի խոսքերը, որ մեր տարածքի լայնքով չէ, որ պիտի մեծանանք, այլ՝ հորիզոնական, ասել է՝ միշտ նրանից վեր, դեպի վեր: Այս խոսքերը լիովին վերաբերում է նաև իրեն, որի արվեստը միշտ դեպի վեր է, դեպի վեր: Մկրտչյանի ծնողները արդեն մահացել են, բայց նրանք կան, ապրում են: Ապրում են «Լուսանկարը», «Հուշարձան», «Հին օրերի երգը», «Մեր մանկության տանգոն» ֆիլմերում, կինոռեժիսոր Ալբերտ Մկրտչյանի մարմնավորած հերոսների մեջ: Ծնողը միայն ֆիզիկապես չէ, որ գոյություն ունի: Արժանավոր զավակի ծնողը ժողովուրդն է: Եվ երիցս երջանիկ է այն մարդը, որն իր ժողովրդի որդին դառնալու կոչման է արժանանում:
Մ. Մկրտչյանը այդ հազվադեպներից մեկն է: Ակամա հիշեցի այն օրը, երբ նա ԽՍՀՄ ժողովրդական արտիստի կոչմանն Էր արժանացել: Այդօրը եղբոր՝ Ալբերտ Մկրտչյանի հետ ականատես եղանք համաժողովրդական ուրախությանը: Ի՜նչ հրաշալի դեպքեր ու դիպվածներ ասես չէին կատարվում: Մեքենա էր նստում, վարորդը համբուրում էր: Մեկ ուրիշը կատակում էր, թե դու նո՞ր ես կոչում ստանում: Ծանոթ-անծանոթ երախտիքի ու շնորհավորանքի հուզիչ խոսքեր էին ասում: Երիտասարդ մի ընտանիք, ծաղկեփունջը ձեռքին, հավանաբար հրավերի էին գնում, ամեն ինչ մոռացած՝ հայրը ծաղիկները տվեց 6-7 տարեկան իր երեխային, թե տուր Ֆրունզիկին: Երեխան սկզբում չհասկացավ: Հայրը նրան գրկեց, մոտ եկավ ու ասաց.
«Այս էլ իմ Մհերի կողմից»: Ֆրունզիկը համբուրում է երեխային, ինքն էլ հուզվում:
Բարձրանում է բեմ: Արդեն սպասողներ կան: Կոլեգաները հաս­կանալի են... Հեռավոր շրջաններից են եկել, հետները բերելով անհամար ծաղիկներ, տնական գինի, թթի օղի... Մի խոսքով, անհամար, անթիվ հեռագրեր... Երկրի տարբեր ծայրերից: Ուրախությունը կարծես ավելի շատ մերն է, քան իրենը: Չէ, համեստ չէր խաղում: Ասաց՝ իհարկե այս ամենը հաճելի ու հուզիչ է, հետո էլ թե՝ լավ, ինչ է պատահել որ, էլի նայն Ֆրունզիկը չե՞մ, ի՞նչ փոխվեց որ, տաղանդս ավելացա՞վ, չէ, գործ պիտի անել, ավելի լուրջ:
Հետո հենց այնպես, անկապ, ամենայն լրջությամբ ասաց, որ ամենալավ վիճակը հովվինն է: Սիրտը կուզի, ուզած մարգագետինն ու գետակը կանցնի, որ սարն ասես կբարձրանա մինչև վերջ՝ գագաթը, ու մի հարցնող էլ չկա, թե էս ու՞ր... Կարգ կա, ժամանակ կա... խոսում է այնպես, ինչպես «Մենք ենք, մեր սարերի» իր հերոսը՝ Իշխանը: Ու ժպտալով, գրասեղանի վրայից վերցրեց իր սև, մեծ ակնոցները, հագավ: ժպտալով, որովհետև դա իր պատմությունն ունի, և այդ պատմությանը ես ականատես եղա Լենինգրադյան XVI կինոփառատոնի օրերին: Փողոց դուրս գալիս, չգիտես ինչու, սև, մեծ ակնոցներ էր կրում: Ակնոցներ կարող էր կրել, բայց սկզբում չէի հասկանում չափազանց մեծի իմաստը: Երբ հարցրի, թե՝ Ֆրունզե Մուշեղի, ինչու՞ ես այդքան մեծ ակնոցներ կրում և ավելացրի, որ նույնիսկ մի քիչ էլ տգեղ է, նա առանց պատասխանելու ակնոցները հանեց: Տասը, քսան քայլ դեռ չէինք անցել, կատարվեց աննկարագրելին: Մի հոծ բազմություն հավաքվեց, ում ձեռքին ինչ կա... Մեկը գիրք է մեկնում, մյուսը՝ բլոկնոտը, լուսանկար, թուղթ, լուցկու տուփ... ինքնագիր..., ինքնագրեր: Ու այսպես ավելի քան մեկ ժամ: Եվ սրտառուչ է տեսնել այդ պահը, և՝ «Հին օրերի երգի» ցուցադրումից ենք ուշանում, ավելի ճիշտ՝ արդեն ուշացել ենք: Մեկ էլ իրեն հատուկ ժպիտով հայերեն ասում է. « Հը, հասկացար սև, մեծ ակնոցներ կրելու իմաստը»: Դրանից հետո երբեմն կատակով հարցնում էր. «Հը°, ակնոցներս հանե՞մ»: «Իհարկե», - հետևում էր պատասխանը: Դա ականատեսի համար աննկարագրելի գեղեցիկ է, իսկ իր համար՝ շատ սովորական, առօրեական մի պահ: Բնակարանում ծանոթների և անծանոթների թիվը աստիճանաբար պակասում է: Ձեռքս է ընկնում ձեռագիր մի սցենար: Ալեքսանդր Շիրվանզադեի «Նամուսն» է, բեմադրվել է Լենինականի տեքստիլի ակումբի սիրողական թատերախմբում: «Նամուսի» բեմադրություններից մեկի ժամանակ Ռուստամի ծառայի դերակատարը հիվանդանում է և 13-ամյա Ֆ. Մկրտչյանը փոխարինում է:
- Իմ դերը շատ հեշտ էր, ընդամենը երկու խոսք, - վերհիշում է նա: - Բեմ մտնելով, պիտի ասեի. «Ձին պատրաստ է»: Եվ երբ բեմ բարձրացա, դեռ ոչինչ չաասծ՝ դահլիճը պոռթկաց: Սկսեցին քահ-քահ ծիծաղել, խնդալ: Դրամատիկ պահը վերածվեց կոմիկականի, լացելով դուրս փախա բեմից: Մինչև հիմա էլ այդ ծիծաղը ականջիս հնչում է: Այստեղից է, որ սկսվում է նրա դերասանական կենսագրությունը: Այդտեղ է նա աշխատել որպես կինոմեխանիկի օգնական: Կինոխցիկի փոքրիկ անցքից այստեղ է նա առաջին անգամ տեսել Հայկինոյի հիմնադիր Հ. Բեկնազարյանի նկարած «Պեպոն», Հրաչյա Ներսիսյանի, Ավետ Ավետիսյանի, Հասմիկի և մյուսների հիանալի խաղը: 1947 թվականին հրավիրվում է Լենինականի պետական թատրոն, մեկ տարի սովորում թատրոնին կից ստուդիայում:
Դերասանն ինքն է շուռումուռ տափս արխիվը, պիեսները, սցենարները: Նայում ես դեմքին: Արտաքուստ կարծես ոչինչ չկա: Աչքերին հուզմունք ու թախիծ կա: Ոչինչ չի ասում, հազար թելերով կապվել է մանկությանը: Ու հետաքրքիր մի բան: Սկսած առաջին պիեսից, ձեռագիր կամ մեքենագիր էջերի լուսանցքներում նկարել է բեմը, բեմում իր կերպարն է, իր հերոսը:
Ահա լենինականյան բեմի Տրուֆալդինոն, Խլեստակովը, Սաղաթելը, մի քանի դեր միայն «Մեծապատիվ մուրացկաններում»: Հետագա շրջանում Եզոպոս, Զամբախով, Սիրանո, Պաղտասար: Արանք լուսանկար չեն, ոչ էլ' սովորական նկարազարդեր: Մինչև ներկայացումը առաջինը ինքն է իրեն «բեմադրել»: Դերը ոչ թե սերտել, այլ ստեղծա- գործել է, դւսրձրել է իրենը, իր էության անբաժանելի մասը:
Անթիվ, անհամար լուսանկարներ: Նկարահանման պահեր «Նվագախմբի տղաները», «Եռանկյունին», «Հայրիկ», «Մենք ենք, մեր սա­րերը», «Միմինո», «Նահապետ», «Կտոր մը երկինք», «Ալի բաբան և 40 ավազակները»... Ավելի քան 60 ֆիլմում է նկարահանվել:
Ուշագրավ մի լուսանկար՝ Մ.Սարյանի արվեստանոցում:
- Ուրկի՞ց ես, երիտասարդ, - Ֆրունզիկին հարցնում է Աարյանը: 
- Դժվար է ասել. հայրս մշեցի է, մայրս՝ վանեցի, ծնվել եմ Լենինականում, ապրում եմ Երևանում... 
- Այ տղա, ասա՝ դու իսկական հայ ես, - կատակում է վարպետը: Իսկ նրա ծննդավայր Գյումրին արվեստի, մշակույթի ու արվեստների քաղաք է:
Նրա դերասանական վաստակը արժեքավորելու համար հարկ չկա ծանրութեթև անել այս կամ այն դերակատարումը: Կան անհատներ, որոնց արվեստի, ստեղծածի կշռելիության, չափի միավորը համաժոդովրդւսկւսն արժեքավորումն է: Եվ այն չի սահմանափակվում միայն մեկ ազգի կամ ժողովրդի գնահատման չափանիշով: Շանոթանում եմ նրա արտասահմանյան հյուրախաղերի արձագանքներին:
Ծիծաղ արցունքների միջից՝ ահա նրա արվեստի հիմնական գիծը: Նույնիսկ այն պահին, երբ կատակերգական դեր է խաղում, ու դահլիճը ծիծաղից պոռթկում է՝ նրա աչքերում մի անսահման թախիծ ու տխրություն կա: Եվ կատակերգականը խառնվում է ողբերգականին ու ստանում է այնպիսի հնչեղություն, որ կարծես ոչ թե խաղում է, այլ ինքն է, տեքստն Էլ ինքն Է գրել: Այդպես է, եթե որևէ սցենար, պիես սրտով չէ, ապա փոխում է, դարձնում իրենը, այնպես որ, դերասանն ու հեղինակը ծուլվում են իրար, դառնում մի ամբողջականություն: Նրա մոտ կատակերգականն ու ողբերգականը միասին են, ոչ թե կողք-կողքի, այլ՝ շաղախված, խառնված:
Ու երիցս իրավ է քննադատը, երբ գրում է, որ նրա բոլոր կերպարանափոխումները շնչում են ժողովրդական զգացողությամբ և ինչ որ անում է բեմում, գրքերից չէ, այլ՝ հողից, երկրից, բնությունից: Բնածին է նրա խելքը, սուր, դիպուկ, ընդգրկուն և արտիստական:
Գուցեև նրա գաղտնիքը այս ամենի գումարելին է, որից ծնվել է մի անկրկնելի անհատականություն, որ աշխարհին նայում է շվար աչքերով ու չգիտե' լա՞. թե՞ խնդա...
Ընկերներ, բարեկամներ, Սպիտակի շրջանի ղեկավարները ինձ հաճախ էին հարցնում, թե մի օր ե՞րբ ես Ֆրունգին Սպիտակ բերում... Նույնիսկ նախատում էին, կատակով ամոթանք տալիս, որ «Ֆիլմ» թերթի խմբագիրն ես ու Ֆրունզին մի օր Սպիտւսկ չես բերում: Այդ շրջանում Ալբերտ Մկրտչյանն ավարտել էր «Մեր մանկությւսն տանգոն» գեղարվեստական բարձրարժեք կինոնկարը... Ալբերտի հետ որոշում ենք հանդիպում կազմակերպել ստեղծագործական խմբի հետ և մեկ-երկու օր անցկացնել Սպիտակում: Հայաստանում արվեստի, մշակույթի, գիտության, հասարակական, քաղաքական, պետական ոչ մի գործիչ այնքան հեղինակություն չի վայելել, որքան Մհեր Մկրտչյանը: Մհերը ազգի կուռքն Էր, լեգենդը, ծիծաղ ու թախիծ պատկերող անհատը... Սկզբում գնացինք մեր տուն... Սովորական, հասարակ մի տուն՝ պատերին փակցված կարպետներ, հաստ, բայց կոկիկ իրար վրա դարսած անկողիններ, հին մահճակալներ և այլն...
- Ես այստեղից ոչ մի տեղ Էլ չեմ գնա, նույնիսկ՝ Լենինականի Արամայիսի կազմակերպած Ծիծաղի տունը, այս տունը մեր հին տունն է հիշեցնում... Եթե դեմ չեք, Թամարն էլ համաձայն է, տեղ չեմ գնա... Ասում Եմ՝ Մհեր Մուշեղի, էդպես վարվել են նաև Սոս Սարգսյանը, Ազատ Շերենցը, Գալյա Նովենցը, Ալբերտ Յավուրյանը, Համո Աահյանը, Ազատ Գասպարյանը, Աղասի Այվազյանը և շատ-շատերը...
- Ասեմ: Ծննդյան վկայականով ես Մհեր եմ եղել: Հայրս Ֆրունզե Դովլաթյանի հոր նման մտածելով, որ Չապաև, Կոտովսկի այնքան էլ հարմարչեն,որոշել է դնել Ֆրունզե:1965 թվականին սփյուռքահայության համար ռադիոյով կարդացի Հ. Շիրազի «Մարդկանց անունները»: Հիշո՞ւմ եք, որ ասում է.
էլ Ալֆրեդ, էլ ժորժետա,
Թե թարգմանես, ի՞նչ դուրս կգա...
Երեք ամիս հետո մի նամակ ստացվեց Սփյուռքից, որտեղ հեղինակը գրում էր. «Ատիկա ցավ է մեր հայերուս համար, մենք ալ հոս Ջոն կդնենք, Ջիմ կդնենք: Դերասանը հրաշալի կարդաց, բայց վերջում բան մը չի հասկացանք, թե ինչու հաղորդավարը ըսավ՝ կարդաց Ֆրունզիկ Սկրտչյանը: Ի՞նչ ըսել է Ֆրունզիկ»:
Այդ դիտողությունից հետո Սիրիա և Լիբանան հյուրախաղերի մեկնելուց առաջ վերականգնեցի Մհեր անունս: Թեև հիմա և Ֆրունզիկ են ասում, և Մհեր, ես չեմ դժգոհում (ծիծաղում է և ավելացնում), մի կյանք և մի անուն ունենալը հետաքրքի՞ր է, որ...
Մհեր Մկրտչյանի հետ այս զրույցը կայացել է 1981-ի դեկտեմ­բերին:

Ռոբերտ Մաթոսյան
«Հարդագողի կինոճանապարհով» գրքից

Печать