Солдат и слон (1977) ● Զինվորն ու փիղը

Режиссер: Дмитрий Кесаян
Сценарий: Эдуард Акопов, Дмитрий Кесаян
Оператор: Левон Атоянц
Композитор: Юрий Арутюнян
В ролях: Фрунзик Мкртчян, Л. Штривайтите, Стяпас Космаускас, В. Рындин, Елена Вольская, Алексей Бахарь, Армен Хостикян, Ованес Ванян,
Жанр: комедия, драма
Производство: Армения Год: 1977

Описание: Во время ожесточенных боев на территории Германии, в самый разгар штурма одного из особняков, бойцами был обнаружен... слон. Рядовому Арменаку (Мкртчян) было приказано вывести животное из-под огня. Чего только не пришлось пережить Арменаку, прежде чем он с честью выполнит задание, осознает всю серьезность и гуманность своей миссии. Добрый, интересный фильм... Одна из лучших ролей замечательного актера Мкртчяна.

Дополнительная информация
Первый приз Всесоюзного кинофестиваля за лучшую актерскую работу за 1978 год, Фрунзику Мкртчяну - Веселому человеку с грустными глазами...
Я никогда не поверил бы в подлинность подобной истории, если бы однажды мне не пришлось увидеть документы, ясно свидетельствовавшие, что в этом невероятном на первый взгляд сюжете все — правда.
В 1942 году из Москвы в Ереван был отправлен слон. Зоопарка в столице Армении еще не было. Его лишь предполагалось создать. Создать, несмотря на то, что шла война. Вопреки войне.
Однако необычный по тому времени «груз» к месту назначения доставлен не был. Под Ростовом железнодорожный состав был разбомблен, и долгое время о судьбе слона ничего не знали. Его обнаружили лишь три года спустя, под Берлином, куда его угнали фашисты... Но все это предыстория нашего сюжета. Действие картины, по сути, начинается в тот момент, когда советские войска, продвигаясь с боями по земле третьего рейха, отбили нашего слона. Но что было делать с ним в такой ситуации? И тогда одному из солдат, армянину по национальности, был дан приказ — доставить слона в Ереван теперь уже из Германии.
Нам со сценаристом Эдуардом Акоповым захотелось рассказать эту историю — такую удивительную, бесхитростную и поучительную. Главную роль в картине сыграл Мгер Мкртчян. Его герой не производит впечатления этакого бывалого и воинственного человека, которому все нипочем. Вместе с тем в его исполнении рядовой Арменак Гаспарян обладает мужеством, отзывчивостью, готовностью прийти на помощь. Словом, это настоящий человек и настоящий солдат.
Изобразительное решение, над которым мы работали вместе с художником Микаэлом Антоняном и оператором Левоном Атоянцем.
Я благодарен актерам, снявшимся у нас в больших и малых ролях — Лайме Штримайтите, Владимиру Пицеку, Вячеславу Рындину, Стапасу Коспаускасу, Валентине Давтян, Игорю Медведеву и другим за их верность общему замыслу фильма. В столкновении с их персонажами раскрывается характер Арменака, обнажаются движения его души.
И, конечно же, все члены съемочной группы признательны замечательным артистам цирка — семье Корниловых, чье искусство мы смогли вполне оценить, когда работали с их подопечным. Слон, «сыгравший» Габуша — так зовут второго главного героя картины,— оказался трудолюбивым, смышленым исполнителем, хотя и с непростым характером...
Долгое путешествие Арменака и Габуша к экрану окончено. Но впереди у них — новый и трудный путь: их ждут встречи со зрителями. С волнением отправляем мы наших героев в эту дорогу, с надеждой и грустью смотрим им вслед.

Дмитрий Кесаян
"Советский экран", 1975 год

Трейлер к фильму "Солдат и слон" ("Арменфильм", 1977г.)

Մեր կինոն. Ֆրունզիկի փիղը, որին սպանեց կարոտը

Life.panorama.am-ն ընթերցողների ուշադրությանն է ներկայացնում «Մեր կինոն» խորագրով շարք, որի շրջանակներում կանդրադառնանք հայկական ֆիլմերի ստեղծման պատմությանը, դրանց առանձնահատկություններին: Երբեմն հերոսներն իրենց շուրթերով կպատմեն մինչ այժմ անհայտ դրվագներ: Կներկայացնենք նաև բացառիկ, առ այսօր չհրապարակված լուսանկարներ: Խորագիրը շարունակում ենք՝ անդրադառնալով «Զինվորն ու փիղը» ֆիլմին:
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մասին հայկական ֆիլմերն այնքան էլ շատ չեն, բայց մենք ունենք մի ֆիլմ՝ «Զինվորն ու փիղը», որտեղ ոչ միայն կարևորվում է այն հանգամանքը, որ հայերը մասնակցել են Հայրենական մեծ պատերազմին և իրենց հսկայական ներդրումն են ունեցել Սովետական Միության տարած հաղթանակում, այլև փիղը, որպես հումանիզմի, գթասրտության խորհրդանիշ ներկայացնելով, մարդկությանը կոչ է արվում վերջ տալ պատերազմներին, քանի, որ ինչպես զինվորն է նշում, մարդկությանը պետք են փղեր, ոչ թե պատերազմներ:
Առհասարակ, փղի մասնակցության գործոնը, նրան որպես առանձին կերպար ներկայացնելն հատուկ գրավչություն է հաղորդում ֆիլմին: Կինոյի հիմքում ընկած զինվորի ու փղի պատմությունը ոչ միայն հուզիչ է, այլև՝ ուշագրավ: Ինչպե՞ս սցենարի հեղինակ և բեմադրող ռեժիսոր Դմիտրի Կեսայանցը պատերազմի մասին ֆիլմ նկարահանելիս որոշեց հենց այս հերոսներին դարձնել գլխավոր ու ստեղծել մի անհավանական պատմություն: Պատասխանը կարելի է գտնել 1975 թ. տպագրված «Սովետական էկրան» թերթի համարներից մեկում տեղ գտած հրապարակման մեջ, որտեղ Դմիտրի Կեսայանցը պատմում է, որ 1942 թվականին որոշվել է Մոսկվայից Երևան փիղ ուղարկել: Ի հեճուկս այն բանի, որ այդ ժամանակ պատերազմ էր՝ վճռվել էր, որ Երևանում պետք է ստեղծվի կենդանաբանական այգի: Սակայն գնացքը, որով տեղափոխում էին փղին, Ռոստովի մոտ ենթարկվում է ռմբակոծության, և երկար ժամանակ կենդանու ճակատագիրն անհայտ է մնում: Նրան հայտնաբերում են միայն երեք տարի անց՝ Բեռլինի մոտակայքում գտնվող առանձնատներից մեկում, ուր փղին քշել էին ֆաշիստները: Բայց այս ամենը սյուժեի նախապատմությունն է: Իսկական սյուժեն սկսվում է այն ժամանակ, երբ ԽՍՀՄ բանակը, մարտերով ընթանալով Երրորդ ռեյխի տարածքով, հայտնաբերում ու հետ է վերցնում փղին: Սակայն ի՞նչ անել այդ իրավիճակում: Արմենակ անունով մի հայ զինվորի հանձնարարվում է հասցնել փղին Երևան:
«Ես երբեք չէի հավատա այս պատմության ճշմարտացիությանը, եթե մի անգամ չտեսնեի փաստաթղթեր, որոնք վկայում էին այն մասին, որ այդ անհավանական սյուժեում ամեն բան ճշմարիտ է»,-գրում է Կեսայանցը:
Այսինքն՝ ֆիլմի հիմքում իրական պատմություն է, որին նա ծանոթացել էր դեռևս կինոյի պրեմիերայից երեք տարի առաջ, և հենց այս, իր խոսքերով, անհավանական սյուժեն էլ Քյոսայանցը որոշեց էկրանավորել:
Սկզբում վճռվել էր, որ «Զինվորն ու փիղը» պետք է նկարահանվեր «Հայֆիլմի» և Մ. Գորկու անվան կինոստուդիայի համատեղ ուժերով, սակայն հետո անհայտ պատճառներով վերջինս հրաժարվում է համագործակցությունից այն դեպքում, երբ արդեն դուրս էր գրվել տեխնիկա, և նկարահանող խումբը պատրաստվում էր մեկնել Մոսկվա:
Այսպիսով, որոշվում է, որ կինոնկարի հիմնական մասը նկարահանվելու է Մերձբալթիկայում և Ռուսաստանում: 1977-ին մերոնք սկսում են սցենարին համապատասխան վայրերի փնտրտուքը: Մի քանի ամիս տևած որոնումներից հետո նրանց ընտրությունը կանգ է առնում Ռուսաստանի, Լատվիայի, Լիտվայի, Բելառուսի մի շարք քաղաքների, այդ թվում՝ Լիեպայի, Վիլնյուսի, Մինսկի, Սովետսկի, Նեմանի և դրա համանուն ամրոցի, ինչպես նաև՝ Ռագնիտի վրա:
Ֆիլմի բեմադրիչ-օպերատոր Լևոն Աթոյանցը հիշում է, որ նկարահանումների ժամանակ իրենք մի ամբողջ քաղաքներ էին փակել տալիս. «Մենք ունեինք ռազմական գործերով խորհրդատու, ով օգնում էր ռազմական տեսարանները նկարահանելիս»,-պատմում է նա:
Սակայն, միայն խորհրդատվությունը բավական չէր. ռազմական տեսարանները նկարահանելու համար պետք էին տանկեր, զինտեխնիկա, հանդերձանք: Այս հարցում մերոնց բախտը բերում է. պարզվում է՝ Բալթյան ռազմական օկրուգի հրամանատարը ժամանակին եղել է մարշալ Հովհաննես Բաղրամյանի զինակիցը, և նա, իմանալով, որ խմբում հայեր կան ներգրավված, ամեն կերպ աջակցում է մերոնց՝ տրամադրելով անհրաժեշտ տեխնիկա: Աթոյանցը պատմում է, որ մասսայական տեսարաններում, օրինակ՝ Լիեպայում, բնակիչները եւս շատ ակտիվ էին ու փորձում էին ամեն կերպ սատարել խմբին. այնպես որ, այս առումով մարդաքանակ ապահովելու խնդիր չկար: Այս տեսարանները նկարահանելիս, սակայն, մի խնդրահարույց պահ կար. բանն այն է, որ փիղը, տեսնելով այդ հսկա տանկերը, փախչում-թաքնվում էր, ու հազիվ էր հնարավոր լինում նրան հետ բերել:
Մայա անունով փիղը, որին բերել էին Ռոստովի Կարմիլովի կրկեսից, իրեն ուղեկցող հատուկ բժիշկ ու խնամող ուներ: Աթոյանցը ծիծաղով հիշում է, որ մեր խմբի անդամները նրան շատ էին երես տալիս. կատարում էին նրա քմահաճույքները, երբեմն, նույնիսկ, օղի էին խմեցնում: Մայան շատ կամակոր էր, պատահում էր, որ նկարահանումների ժամանակ փախչում էր ու նրա մասնակցությամբ նախատեսված տեսարանը ստանում էին առանց նրա:
«Ֆիլմում մի տեսարան կա, որտեղ Ֆրունզիկը թոկով կապած տանում է փղին ու հայհոյում: Իրականում այդ ժամանակ փիղը անտառում է եղել, իսկ ահա նրա պարտավորությունը ստանձնել է ռեժիսորներից մեկը. փաստորեն, դերասանը հենց նրան էր թոկով կապած տանում ու հայհոյում, մենք էլ հո չէինք քրքջում»,-պատմում է Աթոյանցը:
Նա նաև հիշում է, թե որքան հաշտ էին աշխատում խմբում ներգրավված հայերն ու օտարազգիները. «Դերասանների մեծ մասը ռուս էր կամ ուրիշ ազգից, երեխայի պես մաքուր ու կռվարար Դիման նրանց հետ շատ հաճույքով էր աշխատում, ու չնայած այն հանգամանքին, որ աշխատանքի ժամերին պետք է կարգուկանոն լիներ, ռեժիսորը ունակ էր նաև հետաշխատանքային հրաշալի հավաքներ կազմակերպել»,-ասում է օպերատորը:
Մերձբալթյան երկրներում ու Ռուսաստանում աշխատանքներն ավարտելուց հետո խումբը վերադառնում է Հայաստան ու որոշ տեսարաններ նկարահանում է այստեղ: Ով ֆիլմը տեսել է, կհիշի ռուսական գյուղը նկարագրող մի տեսարան: Պարզվում է՝ այն նկարահանվել է ոչ թե Ռուսաստանում, այլ Հայաստանի ռուսաբնակ գյուղերից մեկում՝ Սեմյոնովկայում: Գյուղն իր կոլորիտով ամբողջովին ռուսական է, ու դիտողը երբեք չի կռահի աշխարհագրական վայրերի տարբերությունը:
Մինչ խումբը կվերադառնար Հայաստան, այստեղ իրականացվում էր մեկ այլ կարևոր աշխատանք` ֆիլմի երաժշտության ու երգի ստեղծումը:
Կոմպոզիտոր Յուրի Հարությունյանը, ով ֆիլմի «Песня о добре» երգի երաժշտության հեղինակն է, հիշում է, որ այն ստեղծվել է երկուսից երեք ամսում:
«Հայֆիլմի տնօրենն ինձ հրավիրեց իր մոտ, ասաց, որ ֆիլմի նկարահանումներն արդեն ավարտվում են, բայց երաժշտություն չունեն, առաջարկեցին, որ ես գրեմ այն»,-պատմում է կոմպոզիտորը:
Քանի որ համամիութենական մասշտաբի կինո էր նկարահանվում, սկզբնական շրջանում Քյոսայանցը որոշել էր նույն մասշտաբի կոմպոզիտոր հրավիրել: Ու քանի որ ցանկություն կար, որ ֆիլմում հնչի ոչ թե երաժշտություն, այլ՝երգ, նրա ընտրությունը կանգ էր առել Միխայիլ Թարիվերդիևի վրա, սակայն վերջինս ինչ-ինչ պատճառներով հրաժարվում է ստանձնել այդ աշխատանքը և այն առաջարկվեց Յուրի Հարությունյանին:
«Ենթադրվում էր, որ ռուսերեն երգ էր պետք, դե, արդեն որոշվեց, որ երաժշտությունը գրելու եմ ես, իսկ երգի խոսքերը գրելու համար Հայաստան հրավիրվեց մի հրաշալի բանաստեղծ՝ Գրիգորի Պոժենյանը: Մեր միջև միանգամից փոխադարձ համակրանք ձևավորվեց, ընկերացանք ու զգում էինք, որ մեր համագործակցությունը դրական արդյունք է տալու»,-պատմում է կոմպոզիտորը:
Սա այն յուրահատուկ դեպքերից էր, որ ֆիլմի նկարահանումներն արդեն մի քանի ամիս էր՝ ընթանում էր, և նոր միայն գրվեց երգը, որը կատարվեց «Մելոմաններ» համույթի կողմից:
Երբ մեզ մոտ վերջնականապես ավարտվեցին ֆիլմի նկարահանման վերջնական գործընթացները՝ հիմնականում կապված տաղավարների հետ, և երբ մոնտաժին առնչվող աշխատանքներն էլ մոտեցան ավարտին ու երգն էլ արդեն պատրաստ էր, 1978 թ. մարտի 11-ին տեղի ունեցավ «Զինվորը և փիղը» ֆիլմի պրեմիերան: Սպասվում էր, որ արձագանքները բացառապես դրական պետք է լինեին, ենթադրվում էր նաև, որ Գեղարվեստական ֆիլմերի համամիութենական փառատոնին այն պատվավոր տեղեր պետք է գրավեր, սակայն պատկերը բոլորովին այլ էր:
Նույն թվականի հուլիսի 15-ին «Կոմունիստ» թերթի համարներից մեկում տպվեց «Oказать главное» վերնագրով հոդված, որում «Զինվորն ու փիղը» խիստ քննադատության ենթարկվեց. «Գլխավոր հերոսի լավ խաղը չի բարձրացնում ժապավենի միջին որակը, ավելին՝ ստվեր է գցում կեղծ գրավչության և թեթև կշռով փաստի վրա, որն ընկած է ֆիլմի հիմքում»,-գրել է հոդվածագիրը,-«հայ ազգի կատարած սխրագործության, մեր մարտիկների հերոսական պայքարի ֆոնին զինվորի և փղի արկածները դիտվում են ոչ էական և երկրորդական. պատերազմի մասին հայկական գեղարվեստական ֆիլմի մեկնարկային կետը պետք է լիներ փաստը»: Հոդվածագիրը նույնիսկ որպես պատերազմի մասին ֆիլմի դրական օրինակ է բերում վրացական «Զինվորի հայրը» կինոնկարը:
Պաշտոնական լրատվամիջոցում արված հրապարակումն անհետևանք չմնաց. մեկ ամիս հետո Գեղարվեստական ֆիլմերի համամիութենական փառատոնին մոսկովյան հանձնաժողովը, հաշվի առնելով քննադատական այդ հոդվածում տեղ գտած նկատառումները՝ կինոնկարին ոչ մի ուշադրության չի արժանացնում, և միայն Մհեր Մկրտչյանն է ստանում «Լավագույն դեր» մրցանակը՝ «Զինվորն ու փիղը» ֆիլմի համար:
Իրադարձություների ֆոնին մի հանգամանք ևս շատ տխրեցրեց ֆիլմի ստեղծագործական կազմին. այս անգամ սակայն, այն կապված չէր քննադատությունների հետ: Բանն այն է, որ Մայա փիղը, շուրջ մեկ տարի ճամփորդելով նկարահանող խմբի հետ՝ սովորել էր ազատ կյանքին, և, երբ նրան վերադարձրին Ռոստով, փիղը, չդիմանալով նախ՝ անազատությանը, եւ երկրորդը՝ խմբի անդամների նկատմամբ կարոտին, սատկեց:
Այնուամենայնիվ, ոչ մի հանգամանք խոչընդոտ չհանդիսացավ, որ ֆիլմը լայն ճանաչում և համակրանք ձեռք բերի Սովետական Միությունում և դրանից դուրս: Պատահական չէ, որ 1999-ին Ռուսաստանի Մշակույթի նախարար Շվետկոն, գալով Հայաստան՝ ծանոթանում է օպերատոր Լևոն Աթոյանցի հետ և իր զարմանքն ու հիացմունքն է արտահայտում հատկապես այս ֆիլմի առնչությամբ: Առհասարակ, պատերազմի թեմատիկայով այս կինոնկարը ցուցադրվել է աշխարհի ամենատարբեր տեղերում: Հատկանշական է, որ Գերմանիայում մինչև օրս էլ այն ներկայացվում է: Այնտեղ մի տեսարան կա, որտեղ գերմանուհին հնարավորություն է ունենում Ֆրունզիկի դերակատարի հետ փախչել երկրից, բայց հայրենիքի հանդեպ սերը նրան հետ է պահում այդ քայլից: Այս դրվագը հատկապես գերմանացիները ցույց են տալիս մեծ խանդավառությամբ՝ կնոջ այդ կերպարը ներկայացնելով իբրև հայրենասիրության օրինակ մյուսների համար:
Հայրենական մեծ պատերազմի վերջին օրերին տրված անսովոր մի հրամանի համաձայն` հայազգի զինվորը պետք է Երեւանի կենդանաբանական այգու համար փիղ բերի Գերմանիայից: